O Κώστας είναι ένα παιδί 4 ετών. Την πρώτη μέρα που πήγε στον παιδικό σταθμό, κουλουριάστηκε σε μια γωνιά του διαδρόμου και άρχισε να κλαίει δυνατά. Ήταν αδύνατο να αποχωριστεί τη μητέρα του, μέχρι που την τρίτη μέρα ακολούθησε την παιδαγωγό στην τάξη. Κρατούσε το αρκουδάκι του στο ένα χέρι, κουνούσε επαναλαμβανόμενα τα δάχτυλα του άλλου και έκλαιγε. Αρχικά, έμεινε κοντά της και έπαιζε με τα κορδόνια που κρέμονταν από τα ρούχα της. Μετά, κινήθηκε στο χώρο της τάξης, βρήκε ένα κουτί με τουβλάκια και κάθισε να παίξει με αυτά. Δεν ανταποκρινόταν στο όνομά του, ούτε στις οδηγίες της παιδαγωγού και δε συμμετείχε σε ομαδικά παιχνίδια. Το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν να βάλει τα τουβλάκια σε σειρά. Όταν κάποιο παιδί τον πλησίαζε, αυτός το έσπρωχνε να φύγει. Μόνο την ώρα των ομαδικών τραγουδιών σήκωνε το βλέμμα του από το παιχνίδι, κουνιόταν ρυθμικά και μουρμούριζε κάτι ακαταλαβίστικα λόγια.
Πώς εξηγείται αυτή η περίεργη συμπεριφορά του Κώστα; Θα μπορέσει να προσαρμοστεί στο νέο περιβάλλον; Με ποιο τρόπο θα ενταχθεί στην ομάδα των συνομηλίκων του;
Αυτισμός: αίνιγμα με απάντηση
Οι δυσκολίες που παρουσιάζει ο Κώστας αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά του αυτισμού. Πρόκειται για μια διαταραχή οργανικής αιτιολογίας, η οποία, σύμφωνα με νεότερες μελέτες, εμφανίζεται με συχνότητα 12,7 ανά 10.000 άτομα και συνδέεται με δυσκολίες στους βασικότερους τομείς της ανάπτυξης.
Πιο συγκεκριμένα, τα αυτιστικά παιδιά:
- παρουσιάζουν σε μεγάλο ποσοστό νοητική υστέρηση, μεγάλες διακυμάνσεις στην επίδοση μεταξύ πρακτικών και λεκτικών έργων (με τις πρακτικές να υπερτερούν), ασταθή μάθηση και μαθησιακή παλινδρόμηση.
- σε ποσοστό περίπου 50% δεν αναπτύσσουν λόγο. Τα υπόλοιπα εμφανίζουν λόγο που παρουσιάζει ιδιομορφίες και δεν είναι πάντα λειτουργικός, όπως ηχολαλία (επανάληψη λέξεων ή φράσεων που ειπώθηκαν από άλλους), ασυνάρτητο και επαναληπτικό λόγο, καθώς και ακατάληπτη άρθρωση και ακατάλληλη προσωδία.
- συνήθως δεν αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες για σωματική και κοινωνική επαφή, δυσκολεύονται να ακολουθήσουν τους κανόνες που διέπουν την κοινωνική συναλλαγή, π.χ. διατήρηση κατάλληλης απόστασης από συνομιλητή, δυσκολεύονται να μπουν στη θέση άλλων και να αποκωδικοποιήσουν τα συναισθήματα των γύρω τους.
- συχνά χρησιμοποιούν με ιδιόρρυθμο τρόπο τα παιχνίδια, π.χ. μπορεί να παίζουν μόνο με τις ρόδες του αυτοκινήτου και απέχουν από το συμβολικό και από το ομαδικό παιχνίδι.
- συνήθως δείχνουν υπερευαισθησία ή αδιαφορία στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος, π.χ. μπορεί να ενοχλούνται από τον ήχο της καφετιέρας και όχι από το δυνατό κορνάρισμα των αυτοκινήτων. Είναι πιθανό να δείχνουν προτίμηση σε κάποια φαγητά λόγω της γεύσης τους ή σε συγκεκριμένα αντικείμενα λόγω του υλικού κατασκευής τους, π.χ. χνουδωτό κουκλάκι, λαστιχένια μπάλα κλπ.
- συχνά εστιάζουν σε μεμονωμένα χαρακτηριστικά των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος, π.χ. προσέχουν το φόρεμα της δασκάλας και όχι το περιεχόμενο των λόγων της.
- μπορεί να εκδηλώνουν συχνότερα κρίσεις θυμού, επιθετικότητας, ανυπακοής και να έχουν επεισόδια αυτοτραυματισμών.
- ασχολούνται επίμονα με επαναλαμβανόμενες και μη λειτουργικές δραστηριότητες, όπως οι ξαφνικές και γρήγορες κινήσεις των δαχτύλων μπροστά στα μάτια, η τοποθέτηση αντικειμένων σε ευθεία γραμμή και η παραγωγή ασυνάρτητων ήχων και φράσεων.
Συνεργασία σε πολλά επίπεδα με κοινό στόχο
Η πολιτεία προβλέπει τη φοίτηση των αυτιστικών παιδιών σε νηπιαγωγεία ειδικής αγωγής και εκπαίδευσης και τμήματα πρώιμης παρέμβασης εντός των νηπιαγωγείων μέχρι το 7οέτος της ηλικίας τους. Κάποιες φορές, όμως, αυτό δε συμβαίνει και τα αυτιστικά παιδιά φοιτούν σε κανονικά νηπιαγωγεία. Εκεί, ο παιδαγωγός καλείται, χωρίς να έχει πάντα την απαιτούμενη γνώση και εκπαίδευση, να συμπεριλάβει το αυτιστικό παιδί στο πρόγραμμα δραστηριοτήτων που ακολουθεί για την υπόλοιπη τάξη.
Η επικοινωνία με τους γονείς και τους ειδικούς που πιθανόν παρακολουθούν το παιδί είναι ιδιαίτερα χρήσιμη. Η συνεργασία τους είναι απαραίτητη για το σχεδιασμό ενός προγράμματος παρέμβασης, την ιεράρχηση των στόχων του και την εξασφάλιση της αποτελεσματικότητάς του. Το πρόγραμμα αυτό διέπεται από κοινές αρχές για το σπίτι και το σχολείο επιτρέποντας τη συνεχή εκπαίδευση του παιδιού και τη γενίκευση των δεξιοτήτων του. Επιπλέον, μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία ενός ασφαλούς δικτύου, μέσα στο οποίο επιτρέπεται η εκτόνωση αισθημάτων απογοήτευσης ή ματαίωσης που συνδέονται με τη φύση των δυσκολιών του αυτιστικού παιδιού.
Προτάσεις-ιδέες για την τάξη
Οι βασικές αρχές που διέπουν τα προγράμματα παρέμβασης για τα αυτιστικά παιδιά και είναι δυνατό να εφαρμοστούν στα πλαίσια του παιδικού σταθμού είναι:
Α) η δημιουργία κινήτρου για μάθηση, η κοινωνική αλληλεπίδραση και η συμμετοχή στις ομαδικές δραστηριότητες. Ο παιδαγωγός επιλέγει ένα παιχνίδι που αρέσει στο παιδί, π.χ. τουβλάκια στην περίπτωση του μικρού Κώστα και παροτρύνει τα παιδιά να το μοιραστούν σε κύκλο.
Β) η χρήση συστήματος ενίσχυσης, δηλαδή αμοιβών για την αύξηση των επιθυμητών συμπεριφορών ή μείωση των μη επιθυμητών συμπεριφορών. Για παράδειγμα, ο παιδαγωγός δίνει στον Κώστα τα τουβλάκια όταν αυτός έρχεται και κάθεται στο τραπέζι και τα απομακρύνει όταν το παιδί κάθεται στο πάτωμα. Το σύστημα αυτό λειτουργεί πολύ καλύτερα αν εφαρμοστεί για όλα τα παιδιά και ωφελεί την τάξη στο σύνολό της.
Γ) η εξασφάλιση της επιτυχίας του παιδιού, κατά την εκτέλεση των δραστηριοτήτων. Ο παιδαγωγός εξασφαλίζει την προσοχή του παιδιού και στη συνέχεια του αναθέτει έργα κυμαινόμενης δυσκολίας, αντίστοιχης των δυνατοτήτων του παιδιού.
Δ) η ενίσχυση της ανεξαρτησίας, που σημαίνει ότι ο παιδαγωγός: α) δίνει στο παιδί τη δυνατότητα να επιλέξει ανάμεσα σε 2 ή περισσότερα παιχνίδια ή δραστηριότητες, και β) του παρέχει την ελάχιστη απαιτούμενη βοήθεια για την ολοκλήρωση μιας εργασίας, π.χ. αρχικά, μπορεί να καθοδηγεί σωματικά το παιδί για να βάλει ένα κομμάτι του παζλ στη θέση του, στη συνέχεια αρκεί ένα ελαφρό άγγιγμά του στον αγκώνα του παιδιού και τέλος, αφήνει το παιδί μόνο του να εκτελέσει τη δραστηριότητα.
Ε) η ένταξη πολλών ρουτινών στο καθημερινό πρόγραμμα δραστηριοτήτων, οι οποίες αυξάνουν την προβλεψιμότητα των γεγονότων και παρέχουν στο αυτιστικό παιδί πολλές ευκαιρίες για μίμηση και τήρηση των κοινωνικών κανόνων της τάξης, π.χ. τα παιδιά κρεμούν τα μπουφάν και τις τσάντες τους όταν φτάνουν στον παιδικό σταθμό, βγάζουν και πετούν στα καλάθια τα σκουπίδια όταν ολοκληρώσουν τη ζωγραφική. Μόλις εξασφαλιστεί η πλήρης συμμετοχή του παιδιού σε αυτές, μπορεί να αρχίσει αργά και σταθερά η εισαγωγή κάποιων αλλαγών στο πρόγραμμα, αφού ο παιδαγωγός το προειδοποιήσει για αυτές.
ΣΤ) η οργάνωση καθημερινών δραστηριοτήτων με τη μορφή εικόνων. Ο παιδαγωγός μπορεί να χρησιμοποιεί οπτικά ερεθίσματα για να δείξει στο παιδί τι πρέπει να κάνει αποφεύγοντας την πολυπλοκότητα των προφορικών οδηγιών. Επιπλέον, διευκολύνει τη μετάβαση από τη μια δραστηριότητα στην άλλη, η οποία μπορεί να αναστατώνει αρκετά αυτιστικά παιδιά λόγω της τάσης τους να αποφεύγουν τις αλλαγές.
Η αρχή του τέλους
Η παρουσία του αυτιστικού παιδιού στην τάξη του παιδικού σταθμού ή του νηπιαγωγείου φέρνει αντιμέτωπους όλους τους εμπλεκόμενους με καίρια ερωτήματα και προβληματισμούς. Τα παιδιά συχνά μπορεί να εκφράζουν την απορία τους με αφορμή τις ασυνήθιστες μορφές συμπεριφοράς που βλέπουν να εκδηλώνει το αυτιστικό παιδί. Γι΄ αυτό, είναι πιθανό να ψάχνουν ώστε να βρουν το νόημα πίσω από αυτές, να θέλουν να μάθουν και να αναζητούν τρόπους ώστε να το προσεγγίσουν. Όμως, η αναστάτωση που μπορεί να προκαλεί η παρουσία του αυτιστικού παιδιού στη λειτουργία της ομάδας είναι πιθανό να μετριάζεται από την ευκαιρία που τους δίνει να γνωρίσουν έναν άλλο τρόπο σκέψης, ιδιαίτερο και μοναδικό, να κατανοήσουν, να προσαρμοστούν, να συναντήσουν το αυτιστικό παιδί σε ένα άλλο επίπεδο και τελικά να το αποδεχτούν. Ο παιδαγωγός, από την πλευρά του, χρειάζεται να είναι σε διαρκή εγρήγορση, προκειμένου να διευκολύνει την ενσωμάτωση του αυτιστικού παιδιού στη ζωή της τάξης, η οποία ουσιαστικά δεν είναι τίποτε περισσότερο παρά η μικρογραφία της κοινωνίας μας. Σε αυτό το πλαίσιο, καλείται να διδάξει και να διδαχθεί νέους τρόπους επικοινωνίας, μοιράσματος, χαράς και δημιουργίας. Αρκεί να αφεθεί να ταυτιστεί για λίγο με το αυτιστικό παιδί. Αντί να παραιτηθεί και να πει «άρχισε πάλι τα δικά του», μπορεί να ζητήσει από τα παιδιά να το βάλουν στο παιχνίδι, ……… «σειρά του Κώστα, τώρα!». Κι αν θύμωσε με το αυτιστικό παιδί που τον /την χτύπησε όταν απέτυχε να βάλει τα κομμάτια του παζλ στη θέση τους, να σκεφτεί «ξέχασα να του φέρω αυτό με τα λιγότερα κομμάτια». Κι αν μέχρι τώρα έλεγε «όχι, δεν μπορεί να το κάνει!», να λέει «τι μπορώ να κάνω καλύτερα, ώστε να τα καταφέρει;». Αν πει κάτι από όλα αυτά, τότε υπάρχουν αυξημένες πιθανότητες να ανοίξει ένας δρόμος επικοινωνίας με το αυτιστικό παιδί. Και αυτή η αρχή είναι πολύ σημαντική!
Βιβλιογραφία:
- Γενά, Α. (2002). Αυτισμός και διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές: αξιολόγηση-διάγνωση-αντιμετώπιση. Αθήνα: έκδοση συγγραφέως.
- Κάκουρος, Ε., & Μανιαδάκη, Κ. (2003). Ψυχοπαθολογία παιδιών και εφήβων: αναπτυξιακή προσέγγιση. Αθήνα: Τυπωθήτω- Γιώργος Δάρδανος.
- Πουρκός, Μ., & Δασκαλάκη, Κ. (2002). Εμπειρίες, αντιλήψεις και συμπεριφορές των νηπιαγωγών και των νηπίων σχετικά με τη συνεργασία και τη συνύπαρξή τους με αυτιστικά παιδιά στο νηπιαγωγείο. Στο Πολεμικός, Ν., Καΐλα Μ., & Καλαβάσης, Φ. (επιμέλεια) Θέματα Ψυχοπαθολογίας σε παιδιά και εφήβους, τόμος Α’ (145-172). Αθήνα: Ατραπός.
- Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και θρησκευμάτων. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Τμήμα: Ειδικής Αγωγής. Αναλυτικά προγράμματα σπουδών για μαθητές με αυτισμό.
- Connor, M. (1999). Children on the autistic spectrum: guidelines for mainstream practice.Support for Learning, 14, 80-86.
- Fombonne, E. (2003). Epidemiological surveys of autism and other pervasive developmental disorders : an update. Journal of Autism and Developmental Disorders, 33,365-382.
- Harrower, K. J., & Dunlap, G. (2001). Including children with autism in general education classrooms: a review of effective strategies. Behavior Modification, 25, 762-784.
ΠΗΓΗ : Από την Ευγενία Δουβαρά, Ψυχολόγο, MSc Ψυχοπαθολογία παιδιού και εφήβου, Ειδίκευση στη Συστημική-Οικογενειακή θεραπεία, http://psychografimata.com/9490/ena-aftistiko-pedi-ston-pediko-stathmo/?utm_source=dlvr.it&utm_medium=facebook
ΣΟΦΙΑ Μ. ΚΟΥΛΟΥΡΗ
ΕΡΓΟΘΕΡΑΠΕΥΤΡΙΑ S.I.
www.anaptixipaidiou.gr
ΕΡΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΠΑΙΔΙΟΥ : ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΩΣ ΜΕΣΟ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ